بررسی وضعیت مقررات‌گذاری برای بیت‌کوین در ایران
اواخر سال گذشته خبری منتشر شد که حاکی از سیاستگذاری مرکز ملی فضای مجازی بود اما در شرایط فعلی به دلیل مشخص نبودن فضای حاکم بر پول مجازی فعلاً سیاستگذاری برای آن به آینده موکول شده و قرار است طی این مدت به بررسی بیشتر بازار و همچنین تحلیل تاثیر آن در بازار ایران و کشورهای مشابه و رصد وضعیت آن در کشورهای دیگر بپردازند. در شرایطی سیاستگذاری برای بیت‌کوین به آینده موکول شده است که در روز نوشتن این گزارش قیمت هر بیت‌کوین ۹ میلیون و ۴۰۰ هزار و ۶۴۴ ریال اعلام شده بود. بررسی جدول تغییر قیمت این محصول از اردیبهشت‌ماه گذشته تاکنون نشان می‌دهد قیمت این محصول تقریباً با نوسان بسیاری مواجه است. بیشترین قیمت بیت‌کوین در خرداد و مردادماه سال گذشته بوده است. طرفداران بیت‌کوین روند آتی بازار آن را در مجموع مثبت ارزیابی می‌کنند.
پول مجازی یا بیت‌کوین یک واحد پول دیجیتال است که در سال ۲۰۰۹ ایجاد شد. بیت‌کوین امکان پرداخت‌های سریع با کارمزدی ناچیز را بدون نیاز به یک سازمان یا بانک مرکزی فراهم می‌کند. بیت‌کوین معادل پول نقد اینترنتی است. می‌توان بیت‌کوین را از طریق اینترنت مستقیم و بدون هیچ واسطه‌ای برای هر کسی در دنیا ارسال کرد. همچون پول نقد، نقل و انتقالات بیت‌کوین هم لغو کردنی نیست. بیت‌کوین تقریباً از سال ۹۲ در ایران فعالیت خود را آغاز کرد و برخی از سایت‌ها امکان خرید و فروش آن را فراهم آوردند اما به دلیل حجم بسیار پایین تراکنش‌های آن زیاد از سوی مسئولان مورد توجه قرار نگرفت. در شرایط فعلی نیز این نوع پول تاثیر چندانی بر نظام اقتصادی و پولی و بانکی ندارد اما از آن رو که سرعت گسترش آن چه در ایران چه در کشورهای دیگر چشمگیر است، به نظر می‌رسد باید برنامه مشخصی برای توسعه یا مقابله با آن داشت. بیت‌کوین یک نوآوری اینترنتی با کارکردهای مشابه «پول بی‌پشتوانه» یا پول حکومتی است. نوآوری بیت‌کوین به این معناست که خالقان آن توانسته‌اند آن را در مدت کوتاهی از یک ایده به یک واقعیت اثرگذار بر دنیای اقتصاد و مراکز سیاست‌پژوهی مبدل کنند. زیرا طی چند سال گذشته ارزش بیت‌کوین در بازارهای جهانی از چند صدم دلار به صدها دلار افزایش یافته اما پول بودن یک جایگاه حقوقی است و پول بودن بیت‌کوین منوط به پذیرش جایگاه حقوقی آن از سوی دولت‌هاست.
اکنون هیچ دولتی پول بودن بیت‌کوین را تایید نکرده است و دولت‌های آمریکا، آلمان و چین بر کالا بودن بیت‌کوین تاکید کرده‌اند. شاید از همین روست که بانک مرکزی ایران نیز تاکنون هیچ موضع‌گیری رسمی و غیررسمی‌ای در مورد بیت‌کوین یا پول مجازی انجام نداده است. بسیاری از بانک‌های مرکزی دنیا معتقدند تا زمانی که یک پدیده اقتصادی تاثیر خاصی بر نظام پولی و مالی کشور نگذاشته است، نباید در مقابل آن موضع گرفت؛ باید اجازه داد تا فرآیند سیر طبیعی خود را طی کند و پس از تاثیر‌گذاری آن در نظام اقتصادی کشور می‌توان برایش برنامه‌ریزی کرد.
به نظر می‌رسد از همین روست که بانک مرکزی ایران نیز هنوز برای آن تصمیمی اتخاذ نکرده است. از سویی با توجه به نظر بسیاری از کشورهای دنیا مبنی بر کالا بودن بیت‌کوین به نظر می‌رسد بانک مرکزی تا حدودی آهسته‌تر در این زمینه گام بردارد چرا که احتمال اینکه مسئول سیاستگذاری در این زمینه بورس کالا و خدمات باشد نیز بسیار است. با این وجود مرکز ملی فضای مجازی با توجه به وظایفش برای سیاستگذاری فضای مجازی کشور تصمیم به سیاستگذاری برای بیت‌کوین گرفت، از همین رو سال گذشته طی برگزاری جلساتی با هماهنگی بخش‌های مختلف و درگیر این موضوع مانند بانک مرکزی، بورس، مرکز پژوهش‌های مجلس و غیره، مقدمات لازم برای کاربرد پول مجازی را فراهم کرد.
مرکز ملی فضای مجازی با بررسی این نوع پول در کشورهای مختلف دنیا پنج سناریو ترسیم کرد که این سناریوها در دو سر طیف خوش‌بینی و بدبینی قرار دارند.
بررسی این سناریوها در کمیسیون عالی تنظیم مقررات مرکز ملی فضای مجازی منجر به تصمیم این مرکز برای بررسی بیشتر و تمرکز بیشتر روی این موضوع شد؛ چرا که تعجیل در تصویب و تدوین قانون برای یک پدیده نوظهور که هنوز تمامی جوانب خود را نشان نداده است، احتمال بروز خطا در این زمینه را بالا می‌برد.
با وجود مشخص نبودن قانون برای این نوع پول اما فعالیت در این بخش تقریباً به صورت مرتب افزایش می‌یابد. سایت‌هایی که اقدام به خرید و فروش بیت‌کوین می‌کنند به طور مرتب رو به افزایش است و مردم نیز تقریباً بیش از پیش به این نوع پول رغبت نشان می‌دهند.
هر چند هنوز در ایران مکان‌های مشخصی برای استفاده از بیت‌کوین وجود ندارد یا بسیار محدود است اما افراد علاقه‌مند به خرید و فروش بیت‌کوین با این رویکرد که قیمت این نوع پول رو به افزایش است، با هدف سرمایه‌گذاری اقدام به خرید بیت‌کوین می‌کنند. هر چند این افراد باید ریسک فعالیت خود را نیز بپذیرند. چرا که هر گونه هک یا اخلال در سایت خرید و فروش بیت‌کوین موجب سقوط قیمت این محصول می‌شود. از سویی به دلیل اینکه هنوز بیت‌کوین از سوی قانونگذار ایرانی مورد حمایت قرار نمی‌گیرد، بروز هر گونه مشکل در این زمینه موجب می‌شود این افراد از پشتیبانی قانونی برخوردار نباشند.
بیت‌کوین هیچ مرکزیتی ندارد. شرکت‌ها، موسسات یا بانک‌ها شبکه‌هایی مانند ویزا، مسترکارت، پی‌پال یا شبکه شتاب یا شاپرک را مدیریت می‌کنند؛ اما هیچ کسی مالک یا کنترل‌کننده شبکه بیت‌کوین نیست. بیت‌کوین یک ساختار فرد به فرد دارد که با صدها کامپیوتر در سرتاسر اینترنت با هم برای پردازش پرداخت‌های بیت‌کوین کار می‌کنند.
ساختار بدون مرکزیت بیت کوین به این معنی است که بیت‌کوین اولین شبکه مالی کاملاً باز دنیاست. برای ایجاد یک سرویس مالی در سیستم بانکداری سنتی باید با یک بانک قرارداد بست و با قوانین خاص و مورد تایید آنها و همچنین دولت‌هایشان کار کرد. شبکه بیت‌کوین هیچ کدام از این محدودیت‌ها را ندارد. افراد نیازی به هیچ مجوز یا همراهی جهت ایجاد یک شبکه مالی جدید بر پایه بیت‌کوین ندارند، از همین روست که این نوع پول طرفداران و مخالفان سرسختی دارد.
دومین مساله‌ای که شبکه بیت‌کوین را خاص می‌کند این است که بیت‌کوین، پول یا ارز مخصوص به خودش را دارد. شبکه‌های ویزا و مسترکارت، تراکنش‌ها را با ارزهای سنتی مانند دلار آمریکا یا یورو انجام می‌دهند. شبکه شتاب یا شاپرک تراکنش‌ها را با ارز ریال ایران انجام می‌دهند. اما شبکه بیت‌کوین تراکنش‌ها را با واحد پولی جدیدی انجام می‌دهد که واحد پولی این شبکه نیز بیت‌کوین است.
یکی از کشورهایی که تقریباً در زمینه بیت‌کوین یا پول مجازی پیشرو بوده، کشور قبرس است. یکی از دانشگاه‌های این کشور با توجه به بازار رو به گسترش بیت‌کوین اقدام به ایجاد رشته تحصیلی در این زمینه کرده، همچنین همین دانشگاه امکان پرداخت شهریه با استفاده از بیت‌کوین را نیز فراهم آورده است.
یکی از نگرانی‌های اصلی دولت‌ها برای گسترش بیت‌کوین ناشناس بودن هویت افراد انتقال‌دهنده پول و همچنین عدم کنترل بانک مرکزی یا سازمان ناظر برای آن است. دولت‌ها معتقدند ناشناس ماندن هویت افراد انتقال‌دهنده بیت‌کوین موجب می‌شود امکان انتقال پول‌های کثیف و پول‌شویی افزایش یابد، از سویی طرفداران بیت‌کوین معتقدند در شرایط فعلی، با وجود کنترل بانک مرکزی و دولت‌ها بر نظام پولی و بانکی کشورها امکان پول‌شویی وجود دارد؛ از طرفی باید به بیت‌کوین به عنوان یک فناوری توجه کرد تا یک پول صرف. امکاناتی که بیت‌کوین می‌تواند در اختیار افراد قرار دهد بسیار فراتر از امکانی است که هم‌اکنون پول‌های واقعی در اختیار افراد می‌گذارند.
طرفداران بیت‌کوین معتقدند با استفاده از بیت‌کوین می‌توان در آینده برای همه چیز ارزش‌گذاری کرد، به طور مثال شاید بتوان با توجه به فعالیت افراد در محیط‌های مجازی از جمله فیس‌بوک و کمک آنان به گسترش زبان‌های مختلف در این فضاها، این فعالیت آنها با بیت‌کوین قیمت‌گذاری شود و پولی به آنان تعلق گیرد؛ امکانی که هم‌اکنون فراهم نیست.
یکی از نمادهای گسترش بیت‌کوین در کشورهای مختلف گسترش دستگاه‌های خودپرداز بیت‌کوین یا BTM است. اولین دستگاه خودپرداز در ونکوور کانادا نصب شد اما امروز تعداد این دستگاه‌های خودپرداز به حدود ۳۸۲ دستگاه در سرتاسر دنیا رسیده است. البته این مقدار دستگاه BTM در مقایسه با دستگاه‌های ATM بسیار ناچیز است اما طرفداران بیت‌کوین معتقدند تعداد آنها در آینده توسعه قابل توجهی خواهد یافت. از این تعداد دستگاه خودپرداز بیت‌کوین تقریباً ۵۰ درصد آنها در آمریکای شمالی، ۳۱ درصد در اروپا و ۱۱ درصد در آسیا نصب شده است.
طبق بررسی‌های صورت‌گرفته به طور متوسط در هر ماه ۹۰۰ هزار تراکنش روی هر دستگاه بیت‌کوین صورت می‌گیرد که این میزان تراکنش نسبت به تراکنش‌های انجام‌شده روی دستگاه‌های خودپرداز بسیار اندک است.
با این وجود پیش‌بینی می‌شود طی سال‌های آینده با توجه به گسترش استفاده از فضای مجازی و زندگی دیجیتالی استفاده از پول مجازی نیز گسترش یابد؛ هر چند شاید واحد پول دیگری غیر از بیت‌کوین جایگزین آن شود
منبع: ماهنامه پیوست / لیلا حنارودَ
